در ویتنام سامانه‌ وتیور یکی از مهم‌ترین ابزارهای کنترل فرسایش سیلابی در پهنه دشت‌های سیلابی و بستر رودخانه‌ها می‌باشد و استفاده این روش فقط محدود به دلتای رودخانه سرخ در شمال و دلتای رودخانه مکانگ در جنوب نبوده و استفاده از آن در سواحل استان‌های مرکزی بسیار اهمیت دارد، چراکه در این مکان‌ها سیلاب‌های سریع و ناگهانی به‌صورت مرتب رخ می‌دهد و تأثیرات ویرانگر خود را برجای می‌گذارد.

این مقاله، بخش دوم از سری مقالات گیاه وتیور ابزار مدیریت جامع در آبخیزداری است که میتوانید بخش اول آن را در اینجا بخوانید.

کاربرد بر روی دشت‌های سیلابی
در مکان‌ها نظیر دشت سیلابی رودخانه «لام» در استان «نگه آن» بندهای چپری ساخته شده از وتیور، باعث کاهش سرعت جریان‌های آبی شده که می‌توانند قدرت فرسایندگی بالائی داشته باشند که در صورت عدم وجود بندها، محصولات زراعی را در خود غرق کرده و آن‌ها را نابود می‌کنند. همچنین باعث به تله افتادن مواد مغذی و حاصلخیز در خاک‌های آبرفتی (که از کوه‌ها به‌سوی دشت‌های حاصلخیز انتقال می‌یابند) می‌شوند. درعین‌حال باعث افزایش نفوذپذیری و ورود آب به داخل خاک و جلوگیری از جریان یافتن آن می‌شود که در استان «نینه توان» بسیار آشکار است.
کشت نواری محصولات زراعی به روش «عبور جریان آب از سد گیاهی» شبیه آنچه که با پرچین وتیور ایجاد می‌شود، نمی‌تواند از خوابیدن محصول جلوگیری کرده و باعث کاهش سرعت رواناب شود. برخلاف پرچین‌های تشکیل شده از وتیور، این‌گونه کشت نواری محصولات مستلزم رعایت دقیق تناوب زراعی بوده و قابل‌اجرا در فصول خشک که امکان کشت وجود ندارد، نیست. کشت نواری محصولات، عملکرد خوب و اثربخشی در دشت‌های سیلابی منطقه «دارلینگ داوون» در استرالیا داشته و منجر به کاهش خطرات سیلاب برای محصولات زراعی شده، کنترل فرسایش خاک و کاهش سطح آب‌گرفتگی را در اراضی به ارمغان آورده است.

در مزرعه آزمایشی «جان داریان» در «دارلینگ داوون» استرالیا، روی خط تراز ۹۰ متری، شش ردیف با سرجمع بیش از ۳۰۰۰ متر طول، از گیاه وتیور، کاشته شده است. این ردیف‌های گیاهی باعث حفاظت دائمی در برابر سیلاب شده‌اند. اطلاعات جمع‌آوری‌شده از جریان‌های آبی کمی که به این مناطق می‌آید، نشان می‌دهد بندهای چپــری به‌صورت معنی‌داری باعث کاهش عمق و میزان انرژی آب‌های جاری که از میان بندها می‌گذرد می‌گردد. در یک زمین پست، فقط یک بند چپری ساده ۲۵/۷ تن رسوب به تله انداخته بود. در حین چندین فقره سیلاب‌هایی بزرگ که اتفاق افتاده است و نتایجی که از این آزمایش در چـندین سال متـوالی دریـافت شده، این نـکته ثابت شد که سامانه‌ وتـیور در کاهش سرعت سیلاب و محدود کردن حرکت خاک بسیار مؤثر بوده و با میزان فرسایش خیلی جزئی، اراضی آیش کشت نواری را مدیریت می‌کند. این آزمایش نشان داد که در دشت‌های سیلابی استرالیا، سامانه‌ وتیور جانشین مطمئنی برای کشت نواری محصولات زراعی است.

کاربرد بر روی اراضی شیب‌دار
در هندوستان بروی اراضی زارعی با شیب ۷/۱ درصد برای کاهش رواناب سطحی پرچین‌هایی از علف وتیور بر روی خطوط تراز کاشته می‌شود که باعث کاهش رواناب از ۳/۲۳ درصد  به حد ۵/۱۵ درصد می‌شود. فرسایش خاک در این آزمایش از ۴/۱۴ تن در هکتار به ۹/۳ تن در هکتار تقلیل یافته است که خود منجر به افزایش محصول سورگم از ۵۲/۲ تن در هکتار به ۸۸/۲ تن در هکتار در طی یک دوره چهارساله گردیده است.
این افزایش محصولات کشاورزی در فوق ناشی از باقی ماندن منابع آب‌وخاکی هست که در اثر حفاظت خاک در این اراضی باقی‌مانده‌اند. همچنین تحت یک شرایط آزمایشی کوچک، در انستیتوی بین‌المللی تحقیقات زراعی برای مناطق نیمه‌خشک گرم، بندهای چپری ساخته شده از گیاه وتیور برای کنترل رواناب و اتلاف خاک مؤثرتر بوده و میزان اتلاف خاک در آن کمتر از شرایطی است که از علف‌های دیگر و یا سنگچین استفاده شده است. روانابی که از پلات‌های دارای وتیور عبور می‌کنند، برای کرت‌های با شیب ۸/۲ درصد، ۴۴ درصد رواناب است و برای کرت‌های با شیب ۶/۰ درصد، ۱۶ درصد رواناب خواهد بود. درنتیجه متوسط کاهش ۶۹ درصد از کل رواناب باعث کاهش ۷۶ درصد تلفات خاک نسبت به شاهد می‌شود.
در نیاگارا نوارهایی از گیاه وتیور به روی شیب‌های ۶ درصد کاشته شده است و در انتهای ۲۰ متری از این کرت‌ها، رواناب مربوط به سه فصل کشت مطالعه شد تا تأثیر این گیاهان بر اتلاف آب‌وخاک مورد ارزیابی قرار گیرد، در این آزمایش میزان رطوبت خاک نگهداری شده و میزان رشد محصولات تحت بررسی قرار گرفت. نتایج نشان می‌دهد شرایط شیمیائی خاک نیز در فاصله ۲۰ متری بعد از نوارهای کاشته شده نیز بررسی شده است. در شرایط مدیریت زراعی با کمک سامانه‌ وتیور، میزان افزایش بازدهی لوبیا چشم‌بلبلی بین یازده تا بیست‌وشش درصد و در خصوص ذرت تا حدود پنجاه‌درصد افزایش محصول مشاهده شده است.
در مقام مقایسه، میزان اتلاف خاک و رواناب در کرت‌های ۲۰ متری به همراه وتیور تا ۷۰ درصد و بدون وتیور (شاهد) تا ۱۳۰ درصد افزایش می‌یابد.

نوارهای کشت شده با وتیور، رطوبت خاک را بین ۹/۱ درصد تا ۱/۵۰ درصد بسته به عمق و بافت خاک ذخیره می‌کنند، محتوای مواد غذائی در خاک‌هایی که فرسایش یافته‌اند در روی پلات‌های شاهد نسبت به پلات‌های دارای وتیور بسیار فقیرتر بوده به‌طوری‌که برای باروری نیاز به افزایش ۴۰ درصد نیترون به خاک است.
این تحقیقات ثابت می‌کند که بندهای وتیوری تا چه حد می‌تواند سودمند بوده و به حفاظت آب‌وخاک و تأمین مواد غذائی در خاک کمک کند. نتایج مشابهی که در اراضی مرتعی شیب‌دار، تیپ‌های مختلف خاک و اراضی زراعی در ونزوئلا، اندونزی، آفریقای جنوبی گزارش شده نشان می‌دهد که بندهای وتیوری که در روی خطوط تراز، کناره‌های ساحلی رودخانه‌ای و آبراهه‌ها و اراضی با شیب تند کاشته شده‌اند، به‌طور فزاینده‌ای باعث کاهش هزینه‌ها و جلوگیری از هدر رفت آب‌وخاک در مدت طولانی شده‌اند.
تجزیه‌وتحلیل سـود به هزینه در حوزه آبخیز ماهسواران در هندوستان به هر دو روش سازه‌های عمرانی و بندهای چپری وتیوری توجه دارد، ولی سامانه‌ وتیور حتی در مرحله اولیه به علت سودآوری بیشتر اجرا می‌شود، چراکه راندمان بیشتر کار با هزینه کمتر به دست می‌آید.
در استرالیا، مؤسسات تحقیقاتی و توسعه با بیش از ۲۰ سال پژوهش و تجربه، سودمندی وتیور در حفاظت آب‌وخاک، تثبیت گالی‌ها، اصلاح اراضی تخریب‌شده، جمع‌آوری و به تله انداختن رسوبات در آبراهه‌ها و گودی‌ها را تأیید می‌کنند. درمجموع کاربردهای ثابت شده گیاه وتیور شامل موارد زیر می‌باشد:
ـ کنترل فرسایش سیلابی در دشت‌های سیلابی «دارلینگ داوون».
ـ کنترل فرسایش در خاک‌های سولفاته اسیدی.
ـ کاشت بروی خطوط تراز شیب‌های خاک‌ریز در مزارع نیشکر شمال کوئیزلند.
برای پیشبرد اهداف سامانه‌ وتیور در ویتنام پروژه‌های کازاوا بیش‌ازپیش به روی اراضی زراعی مورد تجربه قرار گرفته است (کازاوا یکی از مهم‌ترین محصولات لیفی در اراضی مناطق گرمسیر و مرطوب به‌حساب می‌آید. ولی به‌عنوان یک محصول غده‌ای معمولاً به‌صورت تک‌محصولی کشت می‌شود.)
کمک‌های سامانه‌ خود زراعی و محصول دهی توسعه پایدار کازاوا در آسیا، در چین، تایلند و ویتنام اجرا شده که با سه موسسه زیر همکاری کرده است.
ـ انستیتو علوم کشاورزی ویتنام
ـ انستیتو بین‌المللی علوم حاصلخیزی خاک
ـ دانشگاه جنگل و مرتع
این پروژه‌ها با همکاری کشاورزان در کوهستان‌های شمالی «ین پای پو» در «توین کانگ» و «تای نگوین» در بخش‌های کوهستانی استان «تاوتین هیو» و در بخش‌های جنوب غربی اجرا شدند؛ بنابراین مهم‌ترین هدف این فعالیت‌ها، پیشبرد یک سامانه‌ تولید پایدار کازاوا بوده است. البته در این پروژه‌ها، کشاورزان تلاش می‌کنند که از فعالیت‌های ترکیبی زیر استفاده شود:
۱ ـ کشت توأم با بادام‌زمینی روی خطوط تراز.
۲ ـ کاربرد روش‌های به زراعی و ارقام اصلاح‌شده (استفاده از واریته‌های با شاخه دهی از پائین برای کاهش اثرات فرسایش بارانی، کاربرد کودهای شیمیائی و آلی،…).
۳ ـ ایجاد پرچین‌ها و بندهای چپری حفاظتی ضد فرسایش با کاربرد سامانه‌ وتیور به‌عنوان مؤثرترین اقدام برای کاهش اتلاف خاک.
تأثیر اتلاف خاک
کـاهـش اتلاف خاک برای کشاورزانی که روی زمین زراعی کار می‌کنند، دارای اهمیت می‌باشد و ازلحاظ کارشناسی نیز این اهمیت وجود دارد. وقتی‌که خاک اراضی زراعی عمیق باشد، به ارزش حفاظت خاک اهمیت نمی‌دهند؛ چراکه این کار مستلزم انجام کار و اشغال زمین گران‌قیمت مزرعه است ولی در جاهایی که کشت روی شیب در مورد محصولات پردرآمد انجام می‌شود و کشاورزان در اراضی زراعی نیاز به تدارکات کودپاشی اعم از کود شیمیائی و طبیعی دارند آن وقت اثرات مثبت علف وتیور فقط منحصر به کاهش اتلاف خاک نبوده بلکه درعین‌حال باعث حفظ حاصلخیزی خاک و جلوگیری از جریان سطحی رواناب خواهد شد. در مناطق مرطوب‌تر عمق نفوذ علف وتیور بسیار زیاد و گسترده‌تر بوده و مزایای فراوانی دارد.
در این‌گونه مناطق، وتیور مواد غذایی قابل‌حل در آب را که در صورت نبودن آن، به لایه‌های زیرین رفته و از دسترس خارج خواهد شد جذب می‌کند و وقتی‌که این مواد در برگ‌های علف وتیور قرار می‌گیرند، درنهایت بعد از درو و بریدن علف وتیور و ریختن آن‌ها در سطح خاک (به‌صورت پوشش مالچ)، برگ‌ها تجزیه شده و مواد به خاک بازمی‌گردند.

بند‌های چپری وتیور بروی شیب‌های ۲۰ درصدی در جزیره فیجی با میزان خاکی را که نگاه داشته‌اند، باعث ایجاد تراس‌بندی‌های طبیعی با ارتفاع ۲ متر در یک دوره سی ساله شده است. در همین دوره زمانی حاصلخیزی خاک و تولید در مزرعه نیشکر افزایش یافت.
در مناطق کوهستانی شمال ویتنام، گونه‌ای از لگومینه بنام Tephrosia و آناناس وحشی برای ساخت بندچپری به‌صورت سنتی و حصارکشی استفاده می‌شوند، این گیاهان در کاهش اتلاف خاک مؤثر است اگرچه در این زمینه اثر آناناس وحشی بسیار پائین است. ساقه‌های قطور آناناس وحشی مانند سدی عمل می‌کند که حتی می‌تواند باعث تمرکز و فشار آب برای عبور جریان از میان فضاهای تنگ بین این ساقه‌ها شده و فرسایش را افزایش دهد. تأثیر Tephrosia فقط تا زمانی است که گیاه مستقر باقی بماند. آناناس وحشی بعد از دو تا سه سال از بین خواهد رفت. در شیب‌های مـتـوسـط، پـرچـین‌های علف وتیور، گزینه‌ای بسیار مؤثر و خوب در کنار تراس‌بندی‌های سنتی و بومی می‌باشند که غالباً تدارک آن‌ها به هزینه آن‌ها می‌ارزد.

ادامه دارد…